თამარ გონგაძე
თბილისის ზოგიერთ ქუჩას წყალი დილამდე შეუწყდა - ნახეთ, მისამართები
1732300350
„შე ჩემის თვრამეტიანოს" დაბადებაში, ალბათ, ცოტა ხუმრობაც ერია... ეს გამოთქმა არსებობს იმ დროიდან, რაც თბილისში თანამედროვე მანქანები მომრავლდა... - აკა მორჩილაძე იუბილარია
10 ნოემბერს აკა მორჩილაძე 57 წლის გახდა. ქართველი პოსტმოდერნისტი მწერალი, ისტორიკოსი და სცენარისტი, ლიტერატურული პრემია „საბას“ ექვსგზის ლაურეატი ცნობილია თავისი უნიკალური თხრობის მანერით. ისე ძირფესვიანად ჰყვება ამბებსა თუ ისტორიებს, გითრევს და მონუსხული კითხულობ თუ უსმენ.
ბესთსელერების ავტორი ამბობს: „ჩვენთან მწერლად ყოფნა სულ სხვა რამეა, დანარჩენ მსოფლიოში კი, სულ სხვა. ამიტომ, მე მწერლად თავს ვერ ჩავთვლი. ჩემის მოკლე ჭკუით, ამას ისა სჯობს, რომ აღიარო, წერა მსიამოვნებს და ვწერ, ვინაიდან ამის უფლება ყველას აქვს-თქო.“
სცენასა თუ ეკრანზე გაცოცხლებულ მის ნაწარმოებებს, მკითხველთან ერთად ბევრი მაყურებელი შეეძინა.
***
განტვირთვისთვის გთავაზობთ ამონარიდს აკას "ლალა და თვრამეტიანი"-დან
ცნობილი ამბავია, რომ ქალაქის ენა უხეშია. სხვანაირად, ამას ქუჩის ენასაც ვარქმევთ. უფრო დაწვრილებულად, შეიძლება უწოდონ ხოლმე ბაზრის ენა, სადგურისპირა ენა, ნავსადგურის ენა და ასე შემდეგ. ესენი, ისევე როგორც ქუჩა, ღია სივრცეებია და მილეთის ხალხი იქ ირევა. ის ადგილებია, სადაც ბანოვანსა და ბაცაცას ერთად უწევთ ყოფნა, გამარჯვებული კი ბაცაცას ენაა, რადგან ბანოვანის ადგილი სახლია, ბაცაცასი კი – ქუჩა. სახლი იცავს აღზრდის სახლში დადგენილ წესებს, ქუჩა ანგრევს მათ. თუ არ ანგრევს, ცვლის, თუ ვერ ცვლის, ახალ სიტყვებს ჩაბეჭდავს ხოლმე მოზარდის გონებაში. ქუჩაში პირველად მარტო გასვლა დაახლოებით ისეა, სიდჰართა რომ პირველად გამოსცდა სასახლის გალავანს. სიტყვები სამუდამოა. მერე იმაზეა, რამდენად დაგრჩა ეს სიტყვები ყოველდღიურ მეტყველებაში.
თბილისი სამხრეთის ქალაქია, სადაც ქუჩა ძველთაგანვე ყოფილა არა მხოლოდ იოლი გადაადგილებისთვის გაჭრილი რომაული ქვაფენილი, არამედ ცხოვრების და ურთიერთობის ადგილი. სახლის ბანიც ამის დამხმარეა.
ცხადია, როგორც ყოველი ქუჩის ენა, თბილისის ქუჩის ენაც უხეშია.
უხეშობა შეურაცხყოფასთან მიახლოებული რამაა, მის გარშემო ტრიალებს. თუ შეურაცხყოფას შეუძლია ნაზადაც გამოითქვას, ირიბადაც, ეშმაკურადაც, უხეშობა პირდაპირია.
...
ჰოდა, ამ მარად თანამდევ სიტყვათა შორის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე და უპირატესად კი თბილისში უკანასკნელ სამოცდაათ წელიწადს მაინც, რასაკვირველია, იყო და არის სიტყვა – შეჩემა. აშკარაა, რომ შეჩემა მანამდეც წარმოითქმებოდა, ოღონდ ცოტა სხვაგვარად და მომავალშიც წარმოითქმება, თუმცა მეტად როგორღა უნდა გადაკეთდეს, ძნელი სათქმელია. ის ნამდვილი მეთაურია ქუჩის ლაპარაკისა, არა მხოლოდ თავისი დაფარული ჰაზრებით, არამედ სიძველითაც.
ყველამ იცის, რა დროს და როგორ წარმოითქმება ეს სიტყვა. არავის ახსოვს, როდის გაიგონა ის პირველად და როგორ ჩასწვდა მის მნიშვნელობას. ახლა არ ვიცი, როგორ არის, მაგრამ ძველად, ამ სიტყვასთან პირველგაჩვევის დროებაში, უწლოვან ბიჭებს ხშირად უსაუბრიათ, თუ რას ნიშნავს ზუსტად მიმართვა შეჩემა, რაის უფრო სწორი დაწერის ხერხიც ალბათ იქნებოდა შე ჩემა, ეს სიტყვა რომ ხშირად იწერებოდეს. იმ საუბრებში დასკვნის ყველაზე ღრმა აზრი ის იყო, რომ ეს იგივე დედის შეგინებაა, ოღონდ რაღაცნაირი, უცნაური ფორმით, რადგან საკუთრივ სიტყვაში არ არის უხამსი და უხეში, საყოველთაოდ აღიარებული, ყურს ნაჩვევი შემადგენელი გინებისა, რაიც უნდა მოიცავდეს ტყ, ყ-ს და თუნდაც უფრო რბილად ხმოვან შვც-ს. ამიტომ, შეჩემა ერთგვარად დამაბნეველი სიტყვაა.
ეგებ სწორედ თავისი ირიბი ხმოვანების და გაბუნდოვნებული მნიშვნელობის გამო ის იმგვარად დარბილებულა, რომ შეურაცხყოფის საზღვარს გადაპარულა, ერთი პატარა სამთავრო შეუქმნია და დროთა განმავლობაში მეტად და მეტად გასჭირვებია ყოფილიყო იმგვარად ხისტი, როგორც ქუჩის სხვა სიტყვა-თქმანი.
რაც რამ მძიმე და უხეშ განზრახვით არ უნდა წარმოითქვას, შეჩემა მაინც ვეღარ ახერხებს, რომ გინების თანაფარდი გახდეს. შეჩემა, რომელიც, თავისთავად, გინებად ითვლება ხოლმე, ალბათ ერთადერთია გინებათა შორის, რომელსაც შეიძლება პასუხად მოჰყვეს საპასუხო შეჩემა და ლამის გალექსილი პაექრობა, რაც შემდგომ დასისხლიანებას დროში გადასწევს ან სულაც ძალას გამოაცლის ხოლმე. უცხოსთვის შეჩემა-ს თქმა შეურაცხმყოფელია, მაგრამ თბილისში ყოფილა ასეთი სიტყვა-პასუხი თვალებდაქაჩულ უცხოთა შორის: მაგალითად: – მაგას (რაღაცას) რას აკეთებ, შე ჩემა! პასუხი: – შე ჩემა და ჩემიც შენა! – ჩემიც შენა და დაგიმატა დისპეტჩერმა! თუ არ გეყო და დაგიმატა მამაჩემმა! ეს უკანასკნელი, პასუხიც შეიძლება იყოს.
ამ სიტყვა-პასუხის ამბავი ასეა: ის სრულიად ქალაქისაა და თან ქალაქის, რომელშიც დადის ავტობუსები. ანუ უკვე გასული საუკუნის 50-იანი წლებია, რადგან მაშინ დაიდგა გაჩერებებზე დისპეტჩერის ჯიხურები. საუბრის არსი კი ის არის, რომ ამ შემთხვევაში შე ჩემა ჯერ კიდევ მეტად ხისტია, ვიდრე შემდგომში შეიქნა. იმავდროულად, შემორჩა მაგალითები, როცა აქა-იქ შეჩემა მეგობრის ან ზოგადად რომელიმე ადამიანის პირსწინა, თუ პირსუკანა მეტსახელებშიც ჩნდებოდა და, უმეტესად, ეს არავის სწყინდა. მეტსახელებში კი იმიტომ, რომ მეტსახელის პატრონი ხშირად წარმოთქვამდა ამ სიტყვას და ეს საახლობლო წრეში სახუმაროდ შეიქნებოდა ხოლმე. ანუ სიტყვას მაშინაც ჰქონდა რბილი მნიშვნელობა, თუმცა, უცხო გარემოში ის შეურაცხყოფად გარდაიქმნეობდა ხოლმე. რაც, ალბათ ახლაც ასეა.
რბილი მნიშვნელობით შეჩემა ახლო მეგობრის სახელის მაგივრადაც გამოიყენება: სადა ხარ, შეჩემა? იგივეა, რაც, სადა ხარ, ტოო და სრულიად არაფერს ნიშნავს როგორც მარად თანმდევი სიტყვა.
როგორც მრავალი სხვა ქუჩის სიტყვა, შეჩემა მესამე, იქ არ მყოფ პირზეც ვრცელდება – ეგ ჩემისა – რაც, ჩვეულებრივ, განაწყენების ან აგდებული დამოკიდებულების გამოხატულებაა.
სწორედ აქ გაგვახსენდება, რომ შეჩემა-ს აქვს გაგრძელებული ფორმა, ალბათ უფრო წინანდელი, მაგრამ დღესაც ცოცხალი და ალბათ შეჩემა-სთან შედარებით ერთი მეოთხედით მოქმედი – შე ჩემისა, რომელიც უფრო აზუსტებს მის არსს.
თანამედროვე შეჩემა ორი სიტყვისგან შენ და ჩემი შედგება. ორივე უიოლესი და უხშირესი ქართული სიტყვაა და ცალ-ცალკე მათში არც ხუმრობის კვალია, არც უხამსი მნიშვნელობა. მაგრამ ერთად ეს ორი სიტყვა შეურაცხყოფაა, რომელიც უმეტესად არ აღიქმება შეურაცხყოფად სწორედ ამ ნიღბის გამო. შენ – აქ პირდაპირი სიტყვაა, ჩემი კი, შენიღბული, თუმცა ყველამ იცის, რას აღნიშნავს ამ შემთხვევაში. ჩემი – მამაკაცის სქესობრივი უნარების სიმძლავრეს და მისით მეტოქის შეურაცხყოფის გარდუვალობას გამოხატავს. ამიტომ ჩემა და ჩემისა აქ სწორედ იმ დამდაბლების აღმნიშვნელია, რომლითაც განმარტავს საბა მთავარ ქართულ საგინებელ სიტყვას თავის ლექსიკონში. ასე გამოდის, რომ დაგამდაბლებ ჩემის შეხებით, თუ კიდევ მეტითაო, ამბობს ეს შე ჩემა-ჩემისა. უმეტესად, ერთსქესიანი ძალადობრივი დამცირების ამბავია, მოკლედ. ამას ერთგვარად მივყავართ საბჭოთა საციხო სამყაროსკენ, სადაც ამ ნიღბით უწყინარი შეჩემა-ს უკან ერთ-ერთი იქაური დაუნდობელი და შეურაცხმყოფელი ადათი იმალება, რომელიც პატიმართა შორის არსებობდა, შესაბამისი სიტყვებით და ჯგუფებით: თავისი ჩარტყმა, პეტუხი, მოგვიანებით გაქართულებული ქათამი და სხვა ასეთები და რომელიც პატიმრის სხვა პატიმრების მიერ ცხოვრების ფსკერზე ჩაგზავნას გულისხმობდა შესაბამისი ძალადობრივ-დამამცირებელი ხერხებით.
მაგრამ ეს გვიანდელი ამბებია, სწორედ იმ დროის, როცა იქმნებოდა დღევანდელი შეჩემა, რაც სწორედ თბილისის დიდ ქალაქად გადაქცევის დროების დასაწყისია – ისევ ის ორმოცდაათიანი წლები, როცა შეჩემა ლამის ქუჩის საბავშვო ენის გასატეხებში გამოჩნდა: შე ჩემის ტუზო, აქლემის კუზო, ვირის ტორმუზო… ეს უბრალო შაირიც დიდ ქალაქში შეჩემა-ს გამოღვიძების ერთ-ერთი მაგალითია.
საერთოდ, რახან შეჩემა ასეთი ნიღბიანი და მოქნილი რამაა, მასზე სხვა სიტყვის წაბმაც ბევრად იოლი გამოდგა. შეჩემა-ს ერითმება ნაირგვარი სიტყვა-თქმები, რაც ხუმრობის გაქანებას ზრდის: შე ჩემის ტუკნა (ტუკნა მთაში ნაბოლარას ან შეჯიბრში ჩამორჩენილს ნიშანვდა), შე ჩემის ტრულაილა (ეს ბევრად ძველი თქმა უნდა იყოს, რადგან საკუთრივ ტრულაილა და ტრალაილა, ინგლისური საოხუნჯო სიტყვების რუსული თარგმანია და მისი ფესვები უცნობია, თუმცა, საბოლოო ჯამში, ეს სიტყვები ორ ლიტერატურულ კაცუნადაც გადაიქცა, რაიც ლუის კეროლის ოხუნჯობის წყალობაა. ამასთან ერთად, რაღაც მელოდიაც არსებობდა) და სხვა ასეთები.
რა თქმა უნდა, ამ გამოთქმებს შორის ყველაზე ყურსმოსახვედრია შე ჩემის თვრამეტიანო და ისიც ურყევად მიგვანიშნებს დიდ ქალაქზე, ანუ თბილისზე. შე ჩემის თვრამეტიანო არსებობს იმ დროიდან, რაც ქვეყანაში, უპირველესად კი, თბილისში თანამედროვე ავტომანქანები მომრავლდა. ეს ჯერ კიდევ ის ხანაა, როცა სახელმწიფო ავტომანქანები ბევრად მეტი იყო, ვიდრე კერძო და მათი გარაჟი, სადაც ავტომანქანების შესაკეთებელი ხელსაწყო-გასაღებები ინახებოდა, განსაკუთრებული ადგილი იყო. იმავე გარაჟების გარშემო იქმნებოდა მძღოლთა თემები, ახალი სიტყვებით, თქმებით, მერე გამქრალი სუბკულტურითაც კი. მაშინ მძღოლებს მხოლოდ შოფრებს ეძახდნენ და ეს არ იყო იოლი ცხოვრებისა და ბედის ხალხი და არც მაინცდამაინც უბრალო ხასიათსა. მათმა მეტყველების ფორმებმა ოდესღაც საკმაოდ შესძინა ქალაქის გარემოს. ესეც დიდი ქალაქია.
ყოველ მძღოლს უკვე საბარგულში ედო იმ ხელსაწყოების ყუთი, რომლითაც გზაზევე შეაკეთებდა მანქანას. ყუთის შემადგენლობა თანდათან რთულდებოდა და ქანჩის გასაღებებსაც, სახალხოდ კლუჩებად წოდებულს, თავისი სახლები ჰქონდა, თუმცა, მძღოლები მათ უფრო ნომრებით იხსენიებდნენ, მოსაჭერი ქანჩის სიდიდის მიხედვით. ჰოდა, არსებობდა და არსებობს ასეთი კლუჩი, თვრამეტმილიმეტრიანი ქანჩის მომჭერი.
თვრამეტიანი თავისებური იერისა იყო და ამიტომაც მიიქცია ქუჩის ენის ყურადღება და მძღოლთა წარმოსახვის ერთი მოსახვევიც დაგვანახა: ამ ხელსაწყოს ერთ ბოლოზე გახსნილი პირი ჰქონდა, მეორეზე – ტეხილად თავშეკრული. სწორედ ამ თავშეკრულმა პირმა შვა გამოთქმა. შე ჩემის თვრამეტიანო-ს დაბადებაში ალბათ ცოტა ხუმრობაც ერია, მაგრამ ის სრულად იმეორებს დამცირების და შეურაცხყოფის შეჩემურ ფორმას, ოღონდ უკვე დიდი ქალაქის აუცილებელი ნივთის დახმარებით. ანუ შეურაცხყოფილი, როგორც პიროვნება არის თვრამეტმილიმეტრიანი ქანჩის შეკრული პირი, რომელიც შეურაცხმყოფლის სიამაყეს ზედ მოერგება და შეაკეთებს, მოემსახურება. მომსახურების საკითხი შეჩემა-ს განუყოფელი ნაწილია, რადგან შეუნიღბავად ეს სიტყვა იძულებითი მსახურების, ანუ უფრო მდაბალი, მსახურებითი ერთსქესიანი გაუპატიურების თქმაცაა. ერთსქესიანი გაუპატიურებით გინება, დამცირების უკიდურესი ფორმაც შეიძლება იყოს.
ჩვენში ჩვეულებრივი ადამიანისთვის დედის შეგინებაზე მეტი შეურაცხყოფა არ არსებობს. სამაგიეროდ, რაღაც იშვიათი შემთხვევის და გარემოების, ერთი-ორი საგინებელი ფორმის გარდა, არ არსებობს ადამიანის პირადად მისი შეგინებით შეურაცხყოფა, რაც არსებობს სხვა ქუჩის ენებში, სადაც დედის გინებით შეურაცხყოფის ხერხი არ არსებობს. პირადი შეგინება ამ დამდაბლებით, ნაცნობ ასოთა წყვილ ტყ-ს რომ გულისხმობს, ქართულში იმის ნამცეციც არაა, რაც რუსულსა და ინგლისურში. რაც არის, რუსულიდანაა გადმოსული.
აქ კი ისევ მივდივართ იმ საბჭოთა ციხეში, სადაც ადამიანის შეურაცხყოფა და განადგურება, მისი გასამართლება გარკვეულ ვითარებებში სწორედ პირადი სქესობრივი დამცირებით ხდებოდა. ეს იყო იქ უკიდურესი შეურაცხყოფა, თითქმის სიცოცხლის, უფრო კი ღირსების სულ ბოლომდე წართმევა. შეჩემა გარეგნულად კი მრისხანებადაკარგული სიტყვაა, მაგრამ ერთგვარად ამ ამბავსაც მოიცავს: რუსული პირდაპირობით რომ აღვნიშნოთ, აპუშჩენიეს და აბიჟენნი-ს ქცევას. დღეს ციხის შიდა ადათი უკვე კრძალავს ამ ფორმით ადამიანის უმდაბლეს-უსუფთაოთა წრეში დამკვიდრებას, მაგრამ იმ დროში და იმ სამყაროში ეს საყოველთაოდ მიღებული რამ იყო.
სწორედ ორმოცდაათიანი წლებია ის ხანა, როცა სტალინის საბჭოთა ციხე- ბანაკობია ქვეყანაში გამოსვლას იწყებს დიდ ამნისტიათა შემდეგ. იმის მიუხედავად, რომ ბარე 60-იან წლებამდე მოქმედებდა 101 კილომეტრის წესი, რომელიც გარკვეული მუხლებით ნასამართლევ ხალხს დედაქალაქებთან და საერთოდ დიდ ქალაქებთან მიახლოებასაც კი უკრძალავდა, შემდგომისთვის ეს უარესიც კი გამოდგა: „მეორეხარისხოვანი“ დაბა-ქალაქების ათეულობით მილიონმა ადამიანმა საბოლოოდ შეითვისა იქამდე უხილავი, მხოლოდ გულაგისა და ქალაქის ერთ სუბკულტურული ჯგუფისთვის ნაცნობი, საპატიმრო ქვეყნის ენა. ეს ენა შეერია პარტიულ ენას, შეერია უამრავ საბჭოთა ენასაც და დიდად ჭრელ ლევიათანად იშვა.
ამ ციხის ენას აქვს თავისი წილი პოეზია, ოღონდ არცთუ მაღალი და მხოლოდ მის მშობლიურ ფორმაში, ანუ რუსულად. ოდესღაც ამ სამყაროს ქართულ ნაწილს ბევრი ქართული ან გადმოქართულებული სიტყვა გააჩნდა, მაგრამ მერე ყველაფერმა მოიკლო და უმეტესად პირდაპირ რუსული გადმოვიდა. ეს ახალი ენა, დიდ ქალაქებს რომ უკანმოუხედავად მოედო ორმოცდაათიანი წლების მიწურულიდან, შეტაკებული ქუჩის ენასთან, რომელსაც თითქოს კიდეც ჰგავდა და არ ჰგავდა, იყო ბევრად უხეში, თუმცა ნაკლებ თავისუფალი, ვიდრე საკუთრივ ქუჩის ენა და მისი მინარევები.
სამაგიეროდ, მისი სიხისტე და დოგმატურობა ტენიდა ქუჩის ენაში უხეშ, ძალადობრივ და დამამცირებელ, უმეტესად პორნოგრაფიულ სურათებზე დაფუძნებულ თვითგამოხატვას. ეს უკანასკნელი ქუჩის ენას არ აკლდა, მაგრამ მუქარა ციხისაში მეტად შთამბეჭდავი იყო და, შესაბამისად, ის იმარჯვებდა დიდი ქალაქის ქუჩების ცხოვრების წესთა ფონზე. ამგვარი რამ ბევრ ქვეყანაშია, მაგრამ საბჭოთას ძნელად რომელიმე შეედაროს სქესობრივ-ძალადობრივი არსით.
იმ წლებში, ალბათ ბევრმა სიტყვამ და სიტყვათშეთანხმებამ გამოიღვიძა, მაგრამ, ეტყობა ორ-სამ ათწლეულში ისევ გაქრა, რადგან უფრო ხალასი და სახუმარო, ძველი თბილისის თარგისა იყო და ვერ გაუძლო ციხის ენის უხეში ძალის დაწოლას, მისი არათავისუფალი სისასტიკის გამო.
შეჩემა-ც ალბათ მაშინ გახშირდა და პირიქით გადარჩა და გაუბრალოვდა კიდეც. სწორედ ამ უბრალოებით და უწყინარი ნიღბით თუ მოედო ქვეყანას. ამის მიზეზი ალბათ ძნელი ასახსნელია, მაგრამ, თუკი აქამდე ჩრდილოეთში ვტრიალებდით, ახლა სამხრეთით უნდა წავიდეთ, რაც გასაკვირი არაა, რადგან თუ ახალი დამპყრობელი ჩრდილოეთითაა, ძველნი სამხრეთით ჰფენილიყვნენ.
საყოველთაო შეჩემობის ხანაში წარმოთქმის ფორმებს შორის უდავოდ შესამჩნევი და საინტერესოა შეჩემაალა, ანდა შეჩემანალა.
გვიანდელი ხანის თბილისელისთვის ეს ყურისმომჭრელი, დასაცინი ხმოვანება იყო, რომელსაც აშკარად იმერული მახვილები ახლდა და იმ დროის გავრცელებული შეფასების, „სოფლელობის“ უტყუარ ნიშნად მოჩანდა. რასაკვირველია, გვიანდელმა თბილისელმა არ იცოდა, რომ ადრინდელი თბილისელიც, თუნდაც მისი მამა, თუკი წარმოთქვამდა ამ სიტყვას, სწორედ ისე წარმოთქვამდა, როგორც ის „სოფლელი” და შეჩემას ასე გამოთქმასაც უფრო აღმოსავლეთქართული ხმოვანება ედო საძირკველში, ვიდრე იმერული. უბრალოდ, დიდმა ქალაქმა თანდათან მოაკვეცა ბოლო ამ სიტყვას.
ასევე დაგაინტერესებთ:
სხვა სიახლეები
