სახალხო დამცველი - ანგარიშში წარმოდგენილია ადამიანის უფლებების დაცვის მიმართულებით გამოწვევები, პროგრესი და საყურადღებო ტენდენციები, რასაც ხელისუფლების მხრიდან რეაგირება სჭირდება

საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის შესახებ სახალხო დამცველის 2024 წლის ანგარიშში წარმოდგენილია კონსტიტუციით გარანტირებული ადამიანის უფლებების დაცვის მიმართულებით არსებული გამოწვევები და პროგრესი, ასევე, საყურადღებო ტენდენციები, რაც ხელისუფლების მხრიდან სათანადო და დროულ რეაგირებას საჭიროებს, – ამის შესახებ ნათქვამია საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის შესახებ სახალხო დამცველის 2024 წლის ანგარიშში, რასაც საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატი ავრცელებს.

სახალხო დამცველის აპარატის ინფორმაციით, დოკუმენტის პირველ თავში ხაზგასმულია, რომ დღემდე დაუსჯელი არიან თამაზ გინტურის, დავით ბაშარულის, გიგა ოთხოზორიას, არჩილ ტატუნაშვილის და ირაკლი კვარაცხელიას მკვლელობაში უშუალოდ მონაწილე საოკუპაციო რეჟიმების წარმომადგენლები, რაზეც პასუხისმგებლობა რუსეთის ფედერაციას ეკისრება.

მათივე ცნობით, განხილულია ოკუპირებულ ტერიტორიებზე და საოკუპაციო ხაზის მიმდებარედ მცხოვრებთა უფლებები, საოკუპაციო ხაზზე უკანონო დაკავებები და უკანონო პატიმრობის შემთხვევები, გადაადგილების, მშობლიურ ენაზე განათლების მიღების, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის შეზღუდვები, უკანონო ე.წ. ბორდერიზაციის პროცესი და საკუთრების უფლების დარღვევის ფაქტები. საუბარია, ასევე, დევნილთა განსახლების პრობლემებზე.

სახალხო დამცველის ანგარიშის მიხედვით, 2024 წელს განსაკუთრებით მძიმე ფორმა მიიღო საპროტესტო აქციებზე გამოვლენილმა უფლებადარღვევებმა.

„სამართალდამცავი ორგანოების თანამშრომლების მხრიდან მოქალაქეთა ცემისა და ძალადობის გარდა, ადგილი ჰქონდა უცნობი პირების მხრიდან სამოქალაქო აქტივისტების, ჟურნალისტების, საჯარო ფიგურების დევნასა და მათზე ძალადობას, ორგანიზებულ სატელეფონო მუქარებს და სხვადასხვა სახით გამოხატულ ძალადობრივ შეუწყნარებლობას. 2024 წლის 15 აპრილიდან 2025 წლის 1 მარტამდე პერიოდში სახალხო დამცველმა და მისმა წარმომადგენლებმა საპროტესტო აქციებზე დაკავებული და დაშავებული 624 პირი მოინახულეს. მათგან 360 პირი (57.7%) არასათანადო მოპყრობაზე მიუთითებდა. აღსანიშნავია, რომ არასათანადო მოპყრობის ჩადენისათვის დღემდე არცერთი სამართალდამცავი არ არის პასუხისგებაში მიცემული“, – ნათქვამია სახალხო დამცველის ანგარიშში.

ანგარიშის მიხედვით, მედიისა და გამოხატვის თავისუფლების მდგომარეობაზე უარყოფითად იმოქმედა მზღუდავმა საკანონმდებლო ცვლილებებმა, ქვეყანაში არსებულმა საფრთხის შემცველმა გარემომ და ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის მარეგულირებელმა მოძველებულმა კანონმდებლობამ; ასევე, მაღალი თანამდებობის პირებისა თუ პოლიტიკოსების მხრიდან წარმოებულმა ნეგატიურმა რიტორიკამ.

„დასახვეწია პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობასთან დაკავშირებით ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარების წესები. სიღარიბე კვლავ ერთ-ერთი უმთავრესი გამოწვევაა ქვეყანაში. განსაკუთრებით საგანგაშოა ბავშვთა სიღარიბის მასშტაბები. „სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში“ რეგისტრირებული 18 წლამდე ასაკის ბავშვების რაოდენობა 369,924-ს შეადგენს, აქედან საარსებო შემწეობას 270,712 ბავშვი იღებს. სიღარიბე უარყოფით გავლენას ახდენს ხანდაზმულთა უფლებების რეალიზაციაზეც. საქართველოში 65 წლისა და უფროსი ასაკის მოსახლეობის წილი მთელ მოსახლეობაში ბოლო წელს 15.6%-დან 16.2%-მდე გაიზარდა. რაოდენობის ზრდასთან ერთად, იზრდება სოციალურად დაუცველთა და სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფ ხანდაზმულთა მაჩვენებელიც. ასევე საგულისხმოა ხანდაზმულთა მიმართ ძალადობის გამოვლენის, შეფასებისა და რეაგირების ღონისძიებების ხარვეზები. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების დასაცავად დღემდე არ დამტკიცებულა მისაწვდომობის ეროვნული გეგმა. არ არსებობს ინფორმაციასა და კომუნიკაციაზე შშმ პირთა წვდომის სტანდარტი. გამოწვევებს შორისაა განათლების მიწოდებასთან დაკავშირებული ხარვეზები, ძალადობის ფაქტების გამოვლენა და აღკვეთა, მართლმსაჯულებაზე წვდომა, ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის მქონე პირთა რეაბილიტაციის სერვისების ნაკლებობა და ხარისხი. წლებია, გადაუჭრელ პრობლემად რჩება დიდი ზომის ფსიქიატრიული და შშმ პირთა დაწესებულებების დეინსტიტუციონალიზაციის პროცესი. ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელთა სრული სამოქალაქო ინტეგრაციის მისაღწევად მეტი ყურადღება უნდა დაეთმოს სახელმწიფო ენისა და ბილინგვური განათლების საკითხებს, დასაქმებისა თუ სხვადასხვა სერვისზე ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას.

პენიტენციურ დაწესებულებებში კვლავ სერიოზულ გამოწვევად რჩება გადატვირთულობა და არაფორმალური მეთოდებით მმართველობის ცალკეული შემთხვევები, არასათანადო მოპყრობის ფაქტების გამოვლენა და დოკუმენტირება, პატიმართა ადეკვატური სამედიცინო მომსახურება და დაწესებულებების ფიზიკური გარემო. დაუხვეწავია პატიმართა პირობით ვადაზე ადრე გათავისუფლების მექანიზმი. კვლავ შეუსრულებელია სახალხო დამცველის წინადადება უვადოდ თავისუფლებააღკვეთილი მსჯავრდებულის მიერ პირობით ვადამდე გათავისუფლების მოთხოვნით სასამართლოსთვის მიმართვის ვადის რამდენიმე წლით შემცირებასთან დაკავშირებით.  შინაგან საქმეთა სამინისტროს სისტემაში დაკავებულ პირთა ნაწილი კვლავ საუბრობდა სამართალდამცავების მხრიდან ძალის გადამეტებისა და ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ძალადობის შემთხვევებზე. პრობლემურია ადვოკატის დროული ხელმისაწვდომობა, ოჯახის ინფორმირება. გამოწვევად რჩება სამხრე კამერების გამოყენების ვალდებულების არარსებობა, აუდიო და ვიდეოჩანაწერების წარმოება და პოლიციის სივრცეების ვიდეომეთვალყურეობის სისტემებით სრულად აღჭურვა. თანასწორობის უფლებისა და დისკრიმინაციასთან ბრძოლის მიმართულებით წინასაარჩევნო პერიოდში მნიშვნელოვნად გაიზარდა პოლიტიკური ნიშნით დისკრიმინაციის რისკი. წინა წლების მსგავსად, გამოწვევას წარმოადგენდა სხვადასხვა დაუცველი ჯგუფის თანასწორობის დაცვის საკითხები“, – ნათქვამია სახალხო დამცველის ანგარიშში.

სახალხო დამცველის ანგარიშის მიხედვით, ბოლო წლებში ბავშვის მიერ სწავლის მიტოვების მზარდი მაჩვენებელი 2024 წელს ოდნავ შემცირდა, თუმცა სტატისტიკა მაინც მაღალია.

„ბავშვზე ძალადობის და ბავშვობის ასაკში ქორწინების საზიანო პრაქტიკის აღმოსაფხვრელად აუცილებელია ბავშვზე მორგებული მიდგომებისა და ქმედითი საკანონმდებლო რეგულაციების შემუშავება. გამოწვევაა რეპროდუქციული ჯანმრთელობის უფლების ეფექტიანი განხორციელება და სერვისებზე წვდომა. სამწუხაროდ, ქალთა გენდერულად მოტივირებული მკვლელობების – ფემიციდის პრევენცია და ამგვარ საქმეებზე მართლმსაჯულების და სამართალდაცვითი ფუნქციების ეფექტიანი აღსრულება კვლავ გამოწვევად რჩება. 2024 წელს გამოვლენილი 25 ქალის მკვლელობის და 17 მკვლელობის მცდელობის ფაქტიდან პროკურატურამ ფემიციდი გამოკვეთა 16 შემთხვევაში, ხოლო ფემიციდის მცდელობა – 13 შემთხვევაში“, – აღნიშნულია სახალხო დამცველის ანგარიშში.

ანგარიშში განხილულია ადამიანის უფლებების დაცვაზე ზედამხედველი და პასუხისმგებელი ინსტიტუტების ეფექტიანი ფუნქციონირებისთვის საჭირო გარანტიები; სამართლიანი სასამართლოს დასამკვიდრებლად მისაღები საკანონმდებლო და ინსტიტუციური ცვლილებები.

„საუბარია ჯანმრთელობის უფლების დაცვის, შრომის უფლების დაცვის და შრომის ღირსეული ანაზღაურების უფლების უზრუნველყოფის მიზნით გასატარებელ ღონისძიებებზე, ასევე, საკუთრების უფლების რეალიზაციასთან დაკავშირებულ ხარვეზებზე. აღნიშნულია, რომ, მცირედი გაუმჯობესების მიუხედავად, ქვეყანაში არ არსებობს ერთიანი ხედვა უსახლკარობის თავიდან ასაცილებლად. ანგარიშში ვრცლად არის მიმოხილული რწმენისა და რელიგიის თავისუფლების თვალსაზრისით არსებული მდგომარეობა, ადამიანის უფლებათა სწავლებისა და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის საკითხები, ასევე, თავშესაფრის მაძიებელთა და ეკომიგრანტთა უფლებრივი მდგომარეობა.

საანგარიშო პერიოდში საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატში ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტების შესახებ 3780 განცხადება შემოვიდა. მათ შორის, 2390 შემთხვევაში განცხადება დასაშვებად იქნა ცნობილი და აპარატმა დაიწყო საქმეების არსებითად განხილვა. ცხელ ხაზზე, რომელიც ყოველდღე 24 საათი მუშაობს, 14295 ზარი შემოვიდა. სახალხო დამცველის აპარატმა გამოვლენილი უფლებადარღვევების აღმოსაფხვრელად სახელმწიფო უწყებებს 82 რეკომენდაციითა და წინადადებით მიმართა; მოამზადა 16 სპეციალური ანგარიში, ერთი ალტერნატიული ანგარიში საერთაშორისო ორგანოებისთვის, ორი კონსტიტუციური სარჩელი, 11 სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება და ოთხი კომუნიკაცია ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტისთვის. არაერთი ვიზიტი განახორციელა სხვადასხვა დაწესებულებაში“, – ნათქვამია სახალხო დამცველის ანგარიშში.